Tam Quốc Chí Diễn Nghĩa - Lời tựa, nguồn gốc, những điểm cần biết, phép đọc Tam Quốc

(Nguyên-tắc nhận-định về truyện Tam-Quốc của MAOTÔN-CƯƠNG và THÁNH-THÁN) 

1) Đọc Tam-quốc-chí, phải phân biệt ba hạng Triều-đại: chính-thống, nhuận-vận và tiếm-quốc: Nhà Thục-Hán là chính-thống Nhà Ngụy, nhà Ngô đều là tiếm-quốc Nhà Tấn là nhuận-vận. 14 Tại sao Ngụy không được coi là chính thống? Vì lấy đất mà luận thì Trung-nguyên là chủ, nhưng lấy lý mà luận thì họ Lưu mới là chủ. Luận đất không bằng luận lý, cho nên sách “Thông-giám” của Tư-mã-Quang đã lầm ở chỗ coi Ngụy là chính-thống. Sách “Cương-mục” của Tử-Dương (Chu-Hi) coi Thục là chính-thống, như thế mới chính đáng, đứngđắn. Sách Cương-mục, sau năm Kiến-an cuối cùng của Hán-Hiến-đế, chép tiếp ngay là năm Chương-vũ thứ nhất của Hậu-Hán Chiêu-Liệt Hoàng-đế Lưu-Bị. Còn phần hai nước Ngô, Ngụy chỉ được chia ra ghi ở dưới. Như thế là lấy Vua Thục làm con cháu nhà Hán, để lên làm chủ Thiênhạ. Ngụy là giặc cướp nước đáng đánh dẹp, cho nên phần trên sách chép việc Lưu-Bị khởi-binh ở Từ-châu đánh TàoTháo. Phần cuối sách chép việc Hán Thừa-tướng Gia-cátLượng xuất sư đánh Ngụy. Thế là Đại-nghĩa rõ rệt đến thiên cổ vậy. Vì họ Lưu chưa mất hẳn, nhà Ngụy chưa thống nhất được thiên-hạ thì Ngụy không được coi là chính-thống. Đến khi họ Lưu mất hẳn, nhà Tấn thống nhất mà Tấn vẫn không đáng gọi là chính thống là vì sao? Thưa rằng: Tấn cũng là bề tôi giết Vua, rồi cướp nước. Tấn cũng giống như Ngụy, và truyền ngôi chẳng được bao lâu, cho nên chỉ đáng coi là triều-đại “nhuận-vận” không phải là chính thống. Đến như nhà Đông-Tấn chạy ra một phương, di ngưu dịch mã, lại càng không đáng gọi là chính thống. Cho nên Tam-quốc bị gồm vào nhà Tấn cũng chỉ như Lục quốc bị gồm thâu vào nhà Tần. Ngũ-Đại bị gồm thâu vào nhà Tùy mà thôi. Nhà Tần chẳng qua là kẻ khu trừ, dẹp đường cho nhà Hán. Tùy chẳng qua là kẻ khu trừ giúp cho Đường. Triều-đại chính thống trước là Hán. Còn Tần, Ngụy, Tấn đều không phải cả. Triều-đại chính thống sau này là Đường, là Tống. Còn Tề, Lương, Trần, Tùy, Nam-Tống, Hậu-Đường, Hậu-Tấn, Hậu-Hán, Hậu-Chu đều không phải cả. Mà không những Ngụy, Tấn mới kém Hán về tư cách chính đáng, đến ngay như Đường, Tống cũng chưa chính đáng bằng Hán. Vì Dượng-Đế nhà Tùy vô đạo thì Đường 15 lên thay. Như thế không được hiển nhiên như nhà Chu thay nhà Thương. Và người mở nghiệp Đường trước cũng xưng Đường-Công, đòi Cửu-tích, tức là cũng đi vào vết xe cũ của Ngụy, Tấn... thì việc lấy thiên-hạ cũng không chính đáng bằng nhà Hán. Đến như nhà Tống, lấy trung-hậu mà mở nước, lại có nhiều danh-thần đại nho trong đời, cho nên đáng gọi là chính-thống. Tuy nhiên, mãi đến hết đời Tống, 16 châu Yên-vân vẫn chưa được gồm vào bản đồ Trung-quốc, qui mô còn kém nhà Đường, lại thêm người mở nước nhân lúc Trần Kiều binh biến, mặc hoàng bào vào mình, nhận lấy thiên-hạ từ tay người mẹ góa con côi, thì Tống được thiên-hạ, tuy có chính đáng, vẫn chưa chính đáng bằng Hán vậy. Đường, Tống còn kém Hán, thì Ngụy, Tấn còn đáng bàn làm gì? Đức Cao-tổ nhà Hán trừ nhà Tần bạo ngược, đánh nước Sở về tội giết Nghĩa-Đế, mà hưng thịnh lên. Vua Hán Quang-Vũ thì giết Vương-Mãng mà lấy lại cơ-nghiệp nhà. Vua Hán Chiêu-Liệt thì đánh Tào-Tháo để giữ lấy tông-tự nhà Hán ở Tây-Xuyên. Tổ-tiên mở nước đã chính đáng, con cháu nối nghiệp cũng chính đáng. Lại cũng đừng nghĩ rằng Quang-Vũ thống nhất thiên-hạ mới là chính-thống, mà bảo rằng Chiêu-Liệt-đế thiên-an một phương thì không phải chính-thống. Chiêu-Liệt-đế được coi là chính thống, mà Lưu Dụ, Lưu-trí-Viễn cũng là con cháu nhà Hán lại không được coi là chính-thống, là vì sao? Thưa rằng: Dụ với TríViễn tuy dòng dõi họ Lưu nhưng đã quá lâu đời và không có bằng cớ. Còn Lưu-Bị là dòng dõi Trung-Sơn TĩnhVương, trong hoàng-phả có ghi. Hơn nữa, Dụ với Trí-Viễn đều giết vua cướp ngôi mà lấy nước, cho nên không thể sánh với Huyền-Đức được. Lý-tồn-Húc nhà Hậu-Đường sao không được coi là chính-thống? Vì Tồn-Húc vốn không phải họ Lý, họ Lý chỉ là họ được ban, so với Lã-Tần NgưuTấn không xa mấy. Cho nên không thể ví với Chiêu-Liệt nhà Thục-Hán. Lý-Thăng nhà Nam-Đường cũng không được kế nhà Đường là chính-thống là vì sao? Vì đã quá 16 lâu, quá xa đời, cũng như Lưu-Dụ, Lưu-trí-Viễn nhà HậuHán vậy. Không thể ví với Huyền-Đức, Lý-Thăng không được kể chính-thống nhà Đường, sao Cao-Tôn nhà NamTống lại được kể nhà Tống làm chính-thống? Xin thưa: Cao-Tôn lập con cháu Tống-Cao-tổ nối ngôi mình, để nghiệp Tống lâu dài mãi mãi, cho nên Cao-Tôn được coi là chính-thống. Cao-Tôn có lỗi giết Nhạc-Phi, tin dùng TầnCôi, lại không tâm niệm đến Nhị-Thánh, mà người chép sử còn lấy việc nối dài nghiệp Tống, để đặt Cao-Tôn vào chính-thống, huống chi Chiêu-Liệt-đế nhà Thục-Hán, vua tôi đồng tâm thề giết giặc nhà Hán? Thế thì Chiêu-Liệt-đế được coi là chính-thống, thật đúng lắm rồi, không còn nghi gì nữa. Bộ “Tam-quốc-chí” của Trần-Thọ chưa đề cập tới điểm này để biện-minh. Cho nên nay ta chiết-trung TửDương “Cương-Mục” để phụ-chính vào bộ TAM-QUỐCCHÍ DIỄN-NGHĨA này vậy. 2) Những sách cổ sử có rất nhiều, mà người ta chỉ thích đọc Tam-quốc-chí hơn cả, là vì xưa nay chưa có đời nào nhân tài tụ tập đông đảo như đời Tam-quốc. Xem người tài địch với người vô tài thì không lạ. Xem tài chọi với tài mới lạ. Coi chuyện tài chọi với tài, mà một nhân tài lại gặp phải chúng tài chưa lạ. Còn tài chọi tài mà thấy nhiều tay tài giỏi phải chịu thua một tay, ấy mới càng kỳ. Ta thấy rằng TAMQUỐC có “TAM-KỲ” và cũng có thể gọi là “TAM-TUYỆT”: Gia-cát Khổng-Minh là một tay “tuyệt”, Quan-vân-Trường là một tay “tuyệt”, Tào-Tháo cũng là một tay “tuyệt” nữa. Trước hết, tìm khắp sử sách, xét cùng cổ kim, các vị tướng văn hiểu đức rất nhiều, nhưng không ai bằng KHỔNGMINH là một vị hiền tướng danh cao muôn thuở. Khi “xử” thì ôm gối gẩy đàn, làm một ẩn-sĩ phong lưu. Khi “xuất” thì quạt lông khăn cuộn, vẫn không thay đổi phong độ của tao nhân nhã khách. Còn ngồi trong lều tranh, đã biết trước 17 thiên-hạ phải chia ba, tức là thông đạt Thiên-thời. Vâng cố mệnh trọng đại, mà phải sáu lần đem quân ra Kỳ-sơn, ấy là tận tụy nhân sự. Bảy lần bắt bảy lần tha Mạnh-Hoạch, tám cửa trận kỳ ảo, trâu gỗ ngựa máy, biến hóa khôn lường như quỷ thần, cúc cung tận tụy, quyết chí đến thân tàn, ấy là hết lòng làm thần tử. So tài đã hơn Quản, Nhạc. Sánh đức đã ngang Lã, Y. Thật là ĐỆ NHẤT KỲ-NHÂN trong cái rừng Tể-tướng hiền lương kim cổ. Lại xét khắp sử sách, danh tướng cũng thấy nhiều như rừng cây mây biển. Nhưng võ nghệ tuyệt luân siêu quần không ai bằng QUAN-VÂN-TRƯỜNG. Những lúc cuốn sử xanh kề bên ngọn đèn xanh, Vân-Trường có phong độ cực kỳ nho nhã. Lòng son như mặt đỏ, thần trí cực kỳ anh linh. Cầm đuốc đứng thâu đêm đến sáng, khiến người ca tụng đại tiết. Cắp một đao đi phó hội, được đời bái phục Thần uy. Một mình ngàn dặm ruổi rong, bền gan theo Chân-chúa. Rẽ lối Hoa-dung, buông tha bại-tướng, nặng nghĩa đáp triân. Hành động quang-minh như thanh thiên bạch nhật, đãi người hòa hảo như gió mát trăng trong. Lòng là lòng TriệuBiện đốt hương khấn trời, mà còn bội phần lỗi lạc. Ý là ý Nguyễn Tịch coi khinh đời mắt trắng, mà bội phần oai nghiêm. Thật là ĐỆ NHẤT KỲ NHÂN trong cái rừng võ tướng lừng danh kim-cổ. Và tìm trong sử sách, thấy gian-hùng quyền-tướng cũng đầy rẫy như chông gai. Nhưng túc trí đa mưu để thu lấy nhân tài mà che mắt thiên-hạ, thì không ai bằng TÀOTHÁO. Nghe lời Tuân-Húc, khởi quân Cần-vương mà tự ví với Chu-Văn-Vương, thì có vẻ như “trung”. Đánh phá ViênThuật về tội tiếm Đế hiệu, mà ngỏ lời chỉ muốn Tào-Hầu, thì nghe có vẻ “thuận”. Không giết Trần-Lâm vì yêu cái tài, thì tựa như có đức “khoan”. Không đuổi bắt Quan-công, để cho ông được toàn chí nguyện, thì ra vẻ người trọng “nghĩa”. Vương Đôn không dùng nổi Quách-Phác, mà Tháo thu dùng được kẻ sĩ, ấy là giỏi hơn. Hoàn-Ôn không biết rõ 18 Vương-Mãng, mà Tháo biết xét người, ấy là tinh đời hơn. Lý-Lâm-Phủ tay chế trị được An-lộc-Sơn nhưng cũng chưa bằng công Tháo đánh rợ Ô-Hoàn ở ngoài viễn ải. Hàn Thác-Trụ hủy biếm Tần-Cối khi đã chết, sao bằng TàoTháo đánh Đổng-Trác ngay lúc còn sống? Ngầm nắm giữ hết quyền bính Quốc-gia, mà vẫn để Hoàng-đế ngồi kiến hiệu, khác hẳn với Vương-Mãng trắng trợn giết Vua. Để dành việc thay bậc đổi ngôi cho con làm, Tháo hơn hẳn Lưu-Dụ là kẻ vội vàng cướp nước. Thật là ĐỆ NHẤT KỲ NHÂN trong số gian hùng kim cổ. Một bộ truyện có đến “tam kỳ”, mà mỗi kỳ nhân để đặc-biệt, không sử sách nào có cả. Cho nên càng đọc nhiều sử sách, càng phải khen “Tam-quốc-chí” là hay nhất vậy. 3) Tam-quốc có “Tam-tuyệt”, đã đành là không đời nào có nữa. Nhưng ngoài “tam tuyệt” ấy, còn có bao nhiêu kỳ tài nữa chứ! Ta hãy xét khắp các thời-đại trước đời Tam-quốc và sau đời Tam-quốc, mà hỏi rằng: Bầy mưu trong màn trướng, quyết thắng ngoài ngàn dặm, đã mấy ai được như Từ-Thứ, Bàng-Thống? Hành quân dụng binh như Chu Du, Lục-Tốn, Tư-mã-Ý... đã được bao người? Giỏi liệu người liệu việc như Quách-Gia, Trình-Dục, Tuân-Húc, Giả-Hủ, Bộ-Chất, Ngu-Phiên, Cố-Ung, TrươngChiêu... đâu dễ có nhiều? Võ công oanh-liệt, dũng-mãnh tuyệt-luân như Trương-Phi, Triệu-Vân, Hoàng-Trung, Nghiêm-Nhan, Trương-Liêu, Từ-Hoảng, Từ-Thịnh, ChuHoàn... đã có bao người? Xung phong hăm trận, kiêu-nhuệ vô địch như Mã-Siêu, Mã-Đại, Bàng-Đức, Quan-Hưng, Trương-Bào, Hứa-Chử, Điển-Vi, Trương-Cáp, Hạ-hầu-Đôn, Hoàng-Cái, Chu-Thái, Cam-Ninh, Thái-sử-Từ, Đinh-Phụng, Văn-Ương mấy đời có nhiều thế? Lại còn những cặp “lưỡng tài tương-đương” “lưỡng hiền tương ngộ” như Khương-Duy, Đặng-Ngải cùng trí dũng kiêm toàn, DươngHỗ, Lục-Kháng thong dong hỗ trấn. Về đạo học Thánh-hiền có Mã-Dung, Trịnh-Huyền. Tài văn có Thái-Ung, Vương- 19 Xán. Dĩnh-ngộ mẫn-tiệp như Tào-Thực, Dương-Tu; thông tuệ tinh-anh như Gia-cát-Khắc, Chung-Hội; giỏi đối ứng như Tần-Bật, Trương-Tùng; giỏi biện bác thuyết phục như Lý-Khôi, Hám-Trạch; không để nhục mệnh vua như TriệuTư, Đặng-Chi... đều là kỳ tài. Lại thêm tài thảo văn truyền hịch của Trần-Lâm, tài lý số Quản-Lộ, tài ảo thuật Tả-Từ. Lại có người hiểu cổ như Đỗ-Dự, các nhà bác-vật như Trương-Hoa, có bậc hiền-triết biết nhân-tài như Tư-mãHuy, có danh sĩ giữ vững tiết-tháo cao-thượng như QuảnNinh, có những ẩn-sĩ như Thôi-châu-Bình, Thạch-quảngNguyên, Mạnh-công-Uy; có đại-thần chống đối với quyền gian như Khổng-Dung; có danh-sĩ tố cáo tội ác gian-tướng như Nễ-Hành, có người mắng giặc như Cát-Bình, người tuẫn-quốc như Đổng-Thừa, Phục-Hoàn... và còn biết bao nhiêu trung-thần nghĩa-sĩ tài tuấn khác thường nữa? Đời Tam-quốc quả là “nhân tài chi đại đô hội” vậy. 4) Truyện Tam-quốc được kể rất khéo: tác-giả không khởi đầu truyện ở chỗ ba nước đã chiếm riêng ba phần, chân vạc thiên-hạ đã thành, mà tác-giả khởi đầu kể từ lúc Hoàng-đế nhà Hán còn cai trị cả bốn phương, rồi mở mối dần dần, làm cho độc giả thấy rõ nguyên nhân và những nhân vật đã góp phần tạo ra thế “chia ba”. Mỗi nhân-vật chính đều có nhiều nhân-vật phụ xoay quanh, làm cho nổi bật. 5) Nếu nói đến ba chủ nhân mở nghiệp ba nước, thì ai cũng biết là Lưu-Bị, Tào-Tháo, Tôn-Quyền, nhưng ít ai biết rằng ba nhân vật ấy mỗi người mỗi vẻ, giống nhau điểm này thì khác nhau điểm nọ... Chẳng hoàn cảnh ai giống hoàn cảnh ai, chẳng công việc ai giống công việc ai. 6) Truyện Tam-quốc có tổng khởi và tổng kết. Nhưng giữa hai phần chính ấy, có tới sáu tiểu khởi, sáu tiểu kết. Thế mà văn-tự liên lạc tài tình. 7) Truyện Tam-quốc lại có cái hay là truy đến nguồn tìm đến gốc mà viết. 20 8) Truyện Tam-quốc lại kỳ diệu ở chỗ “xảo thu ảo kết”: Thục không gồm thâu thiên-hạ, cũng không diệt được Ngụy. Ngụy lại bị chính bề tôi mình diệt mình cũng như mình đã diệt Hán trước kia. Có lẽ trời mượn tay Tấn để trả thù cho Hán, ấy là răn những kẻ bề tôi thí chúa sau này? Có thể nói rằng: Tạo-vật giỏi làm văn lắm. Nếu là người làm văn, ắt lòng không khéo kết thúc ra ngoài ý tưởng của người như thế được. Thế thì đọc Tam-quốc-chí tức là đọc thứ văn tự nhiên của Tạo-vật sáng tác, hơn hẳn đọc các áng văn do người ức tạo vậy. 9) Văn Tam-quốc lại tài tình ở chỗ đem khách vào đề làm nổi bật chủ. 10) Văn Tam-quốc có cái diệu: một cây nhiều cành, cùng cành khác lá, cùng lá khác hoa, cùng hoa khác quả. Người viết văn lấy sự khéo tránh trùng-điệp làm hay. Khéo tránh mà còn khéo phạm nữa. Không phạm mà cầu tránh thì không thấy sự khéo tránh ở chỗ nào. Đằng này cứ phạm rồi tránh sau, ấy mới càng thấy rõ cái tài tránh trùng-điệp. 11) Văn Tam-quốc có nhiều chỗ tuyệt diệu như sao băng mây chuyển, mưa trút gió lồng. Đỗ-thiếu-Lăng có câu thơ: “Thiên thượng phù vân như bạch y, Tư tu cải biến thành thương cầu”. Đó là ý nói việc đời biến cải không thể đoán trước được. Văn Tam-quốc cũng biến ảo như vậy. 12) Văn Tam-quốc có nhiều chỗ đẹp như mây cưa ngang đỉnh núi, cầu bắc liền bờ khe. Văn hay ở chỗ khéo chắp nối, lại cũng hay ở chỗ khéo cắt đoạn. 13) Văn Tam-quốc nhiều chỗ khéo mở đầu, dẫn dắt, như sắp có tuyết sa thì có quầng trăng báo trước; mưa sắp đổ xuống, thì có sấm ran. Sắp có đoạn chính văn, ắt có một đoạn nhàn văn đi trước để dẫn. Sắp có một đoạn đại văn, ắt có một đoạn tiểu văn mở đầu. 14) Văn Tam-quốc nhiều chỗ đẹp như những gợn dư-ba lăn tăn sau cơn sóng động, như những hạt mưa bụi lất phất 21 sau cơn mưa giông. Văn hay ắt có liên-thanh dẫn trước, có dư-thế nối sau như vậy 15) Văn Tam-quốc nhiều đoạn hay như ánh nắng sưởi biển băng, gió mát quét bụi nóng. 16) Văn Tam-quốc có chỗ hòa-hài như giữa hai tiếng trống ầm vang có xen tiếng địch tiếng sênh, như giữa hai tiếng chuông rền ngân có xen tiếng đàn cầm đàn sắt. 17) Văn tự-sự Tam-quốc có chỗ khéo như gieo hạt cách năm, sửa soạn mùa màng trước thời tiết. Người làm vườn giỏi, phải gieo hạt, chiết cành trước, đợi đến ngày mình muốn trồng cây. Người cao cờ đi một nước dự-mưu trước mươi nước, mà nó ứng với thế mình lập sau mươi nước. Phép tự-sự trong Tam-quốc cũng giống như thế. 18) Văn Tam-quốc có chỗ khéo như thêu thêm tơ vào gấm, dời mũi kim cho đều. Phàm phép tự-sự, chuyện gì còn thiếu ở thiên này, thì thiên sau phải kể bù vào. Thiên trên đã dài rồi mà còn nhiều chi tiết, thì cứ dứt đi, đem bớt xuống một thiên nào ngắn hơn sau đó. Như thế đoạn văn trước đã khỏi rườm rà, mà thiên sau không đến chỗ sơ-sài trống-trải. Không những việc trước khỏi phải ứ đọng, mà việc sau lại được đầy đủ sắc mầu. Thật là một diệu-phẩm của sử-gia. 19) Văn Tam-quốc đẹp như bức tranh thủy-mặc: rừng gần đậm nét non xa nhạt màu. Họa-sĩ tô mầu một bức tranh, cảnh nào gần thì tô cây tỏ núi đậm nét mực, cảnh xa nơi chân trời thì hòa loãng mực mà phết sơ qua... Như thế bức tranh khỏi tối màu loạn sắc. Nhà văn viết truyện cũng phải làm theo phép ấy. 20) Văn Tam-quốc cân đối, chỉnh nghi như hai ngọn núi nhìn nhau, như đôi bình phong cùng đứng. Phép đối-ngẫu có chính-đối, có phản-đối, có những hình ảnh đối nhau ngay trong một quyển, có những ý nghĩa đối nhau cách 22 mấy chục hồi, mà người đọc nhận thấy rõ ràng, không thể quên lãng. 21) Chuyện Tam-quốc kết cấu vững vàng, phần đầu phần cuối chiếu ứng nhau rực-rỡ mà lại được cài then đóng khóa chặt chẽ ở trung gian. 22) Lối tự-sự tài tình trong Tam-quốc-chí phảng phất giống “Sử-ký” của Tư-mã Long-môn nhưng chuyện Tam-quốc khó kể gấp mấy Sử-ký. Sử-ký được chia ra các phần nói riêng về từng nước. Nhân vật cũng được tả riêng. Cho nên có những bản-kỷ thế-gia liệt truyện riêng biệt. Tam-quốc-chí thì không thế. Phải hợp các bản-ký thế-gia liệt-truyện lại, rồi viết thành một truyện chung. Chia từng phần thì văn ngắn mà dễ khéo. Hợp làm một thì văn dài mà khó viết cho hay. 23) Đọc Tam-quốc-chí thú hơn đọc Liệt-quốc-chí. Sách Tảtruyện Quốc-ngữ, văn chương, hay thật đấy, nhưng họ Tả dựa theo Kinh mà dựng truyện. Kinh đã chia cắt, mỗi phần tự thành văn, không liên thuộc nhau, Quốc-ngữ thì tách khỏi Kinh mà tự làm một bộ sách, có thể liên-thuộc. Thế mà cuối cùng Chu-ngữ, Lỗ-ngữ, Tần-ngữ, Trịnh-ngữ, Tề-ngữ, Sở-ngữ, Ngô-ngữ, Việt-ngữ, tám nước chia tám thiên... Cũng chẳng liên thuộc với nhau. Đời sau người ta mới hợp Tả-truyện với Quốc-ngữ lại, làm thành “Liệt-quốc-chí”. Vì nhiều nước, sự việc phức tạp, cắt đoạn rời rạc... thành thử không quán-xuyến đầu đuôi. Trái lại, “Tam-quốc-chí diễnnghĩa” từ đầu đến cuối đọc thấy mạch-lạc liên-tục cho nên giá-trị hơn hẳn “Liệt-quốc-chí” vậy. 24) Đọc Tam-quốc-chí, thấy hay hơn đọc Tây-du-ký. “TâyDu” bịa đặt những việc yêu ma quỉ mị; truyện hoang-đường đại ngôn, không thể tin được. Tam-quốc-chí thì kể chuyện Đế-vương, kể chuyện thật và có sử-liệu để khảo chứng. Vả lại cái điểm hay của Tây Du thì Tam-quốc cũng có. Như những chuyện Suối Câm, Suối Đen... Có khác gì chuyện Tử-mẫu-hà, Lạc-thai-tuyền? Những nhân-vật kỳ quái như Đóa-Tư-Đại-vương, Mộc-Lộc Đại-vương... Có khác gì 23 những Ngưu-Ma Lộc-Lực, Kim-Giác, Ngân-giác? Những chuyên Phục-Ba hiển thánh, Sơn-thần giải mê... Có khác gì việc Nam-Hải Quan-Âm cứu nạn? Chỉ riêng một quyển gồm mấy hồi kể chuyện Hán-Thừa-tướng xuống đánh NamMan, cũng đủ sánh với bộ “Tây-Du” rồi. Đến như việc gặp gỡ ở chùa Trấn-quốc lúc trước với việc hiển-thánh trên núi Ngọc-tuyền về sau, khi đưa mắt trỏ giới-đao, cứu nhau thoát nạn mưu-sát: khi thì gọi lên không-trung một tiếng, ấy là đủ giúp nhau thức tỉnh thoát cơn mê. Lọ là phải tụngniệm thứ văn “một tấc linh đài, ba sao trăng khuyết” lòng mới giác-ngộ? 25) Đọc Tam-quốc-chí thích hơn đọc Thủy-Hử. Thủy-Hử tuy văn tự chân thực, không hư-ảo như Tây-Du, nhưng chuyện bỗng không mà có, mặc ý vẽ vời, tự-do thêm bớt, viết cho khéo không khó mấy. Tam-quốc-chí kể việc nhất định không có sửa đổi, ấy mới khó viết cho hay. Vả lại các nhân-tài trong Tam-quốc nhiều mà đặc sắc hơn. Nhân-vật nào cũng được tả xuất sắc gấp trăm gấp ngàn các nhânvật như Ngô-Dụng, Công-tôn-Thắng... trong Thủy-Hử. Vậy cho nên ta kết-luận rằng: trong số bảy “Tài-tử-thư”, Tam-quốc-chí diễn-nghĩa đáng là đệ nhất!